Drie honderd jaar homoseksualiteit in Tiel en de Betuwe

Ter gelegenheid van ‘Coming Out Day’ op 11 oktober organiseerde de Roze Soos zondag 8 oktober een Open Huis voor LHBTI-ers uit Rivierenland in ‘Het Oosthonk’. Hoogtepunt was daarbij een lezing van de oud-directeur van het Regionaal Archief Wim Veerman over de geschiedenis van de homosexualiteit in de wereld, Nederland en Tiel. Wim stelde zijn tekst voor publicatie voor de Tielenaar beschikbaar.

In het Tielse stadsarchief wordt de 14e eeuwse Saksenspiegel bewaard, waarin allerhande rechtsregels zijn opgeschreven. Een daarvan gaat over overspel, waarin gesteld wordt dat er nog een derde onkuisheid is, die ‘is also ghehieten, dat ic se niet nomen en wil. Dese sonden ghescien oec jeghen der naturen ende jeghen God ende sijn ghebot.’ Hiermee wordt homoseksualiteit bedoeld. Tot 1892 wordt het woord homoseksueel niet gehanteerd, maar spreekt men meestal van ergste, roepende of hooggaande zonde, sodomie of van het crimen nefandum (de misdaad waarover men niet spreekt). Deze afwijzing is gebaseerd op teksten in de Bijbel en de Koran, die de handelingen wat tegenwoordig homofilie genoemd wordt, veroordelen. Bijzonder is echter dat in vroegere tijden, zowel in de westelijke- als in de oostelijke landen het eeuwenlang geen probleem was.

Seksualiteit alleen toegestaan wanneer voortplanting het doel was

Later kende men in de toenmalige Christelijke wereld drie hals misdrijven: ketterij, hekserij en sodomie. Sodomie had ook nog verschillende betekenissen, waarvan de meest bekende is dat het alle seksuele handelingen betrof, die niet binnen het huwelijk plaatsvonden en geen voortplanting tot doel hadden. Zelfbevrediging hoorde daar bijvoorbeeld bij. Hierover zou echter rond 1400 niemand zich druk maken. Iemand uit de eerste helft van de 19e eeuw zou echter hysterisch kunnen worden in verband met de verschrikkelijke ziekten en aandoeningen die zelfbevrediging met zich mee zou brengen zoals men toen alom dacht. In beginsel kan echter gezegd worden dat homoseksualiteit algemeen bekend was en veroordeeld werd, inclusief toepassing van de doodstraf, maar zolang men er niet mee te koop liep en er geen aanklacht gedaan was, werd het stilgezwegen en gedoogd. Dat veranderde in de jaren 1730 en 1731, want toen vond een grote vervolging van mannelijke homoseksuelen in de Republiek der Verenigde Nederlanden plaats. Die vervolging zorgde voor meer dan 200 dodelijke slachtoffers in de gewesten en steden en waarschijnlijk evenveel werden verbannen. In Nederland werd in 1811 sodomie van een halsmisdrijf een ‘onschuldige’ handeling. Tijdens de 19e eeuw werd homofobie meer en meer in de medische sfeer getrokken. Maar tegen het einde van deze eeuw deed de erkenning dat het een geaardheid was zijn intrede. In de 20 en 21e eeuw zet dit streven tot tolerantie zich voort. Helaas kan niet gezegd worden dat niet iedere Nederlander op dit punt voldoende tolerant is.

‘Verborgen Betuwe’ en sodomieprocessen in Tiel

Als er ergens een ‘zwart gat’ is in de geschiedenis van het Rivierengebied is, dan is het wel de geschiedenis van de seksualiteit. Dat wil niet zeggen dat er niets is te vinden. De oude rechterlijke archieven en de notulen van de kerken bevatten veel informatie. In het ambt van de Neder-Betuwe werd in de 18e eeuw bijvoorbeeld Cornelis van Laar tot driemaal toe veroordeeld, omdat deze de zonde van sodomie had gepleegd met varkens en een schaap. Hij werd veroordeeld tot geseling en brandmerken met een strop om de hals en verbanning uit de provincie. In het rechterlijke archief van Tiel zijn enkele dossiers bewaard gebleven die een beetje een beeld geven van het leven van de homoseksuele plaats- of streekgenoot. Zo worden er enkele homo-ontmoetingsplaatsen genoemd. Een daarvan was het huidige Kalverbos, dat in die tijd geheel met bomen was beplant. Andere plekken waren de begroeiing naast de Sint Maartenskerk. Ook de begroeiing onder langs en op de begroeide stadswallen waren geliefde plekken. In 1751 is er een proces tegen de 40-jarige Hendrick van Beckum, alias Henneman, die zich had schuldig gemaakt ‘aan den God tergende en verdoemlijke zonde van sodomie en die met deze ‘verfoeijelijke en gruwzame zonde…dit monsterdier, Godes toorn over volk en land verwekt’. Zijn seksuele contacten vonden of tegen een muur of tegen een boom of op een bank op het Kalverbos plaats en betroffen voornamelijk ‘mastrupatie’ (zelfbevrediging). De schepenen Van Lidth de Jeude en Dijkmeester verklaarden ‘dat zulk zoort van volkje met de neck en veragtinge worden aangesien’ en ‘dat niemand tegens zoodaane menschen zal willen spreeken, veel min haar de hand tot teyken van vriendschap geven en toerijken’. Henneman wordt veroordeeld tot de strop om de hals of keel en ‘strengelijk’ aan een paal gegeseld en gebrandmerkt. Hij gaat voor 30 jaar het tuchthuis in en werd daarna voor de rest van zijn leven verbannen uit de stad en het daarbij behorende rechtsgebied.

Huidige tijd in Tiel

In de jongerensociëteit De Spil te Tiel kwam al vanaf 1977 tot 1982 regelmatig een werkgroep homoseksualiteit bij elkaar. In 1981 werd daaruit de COC Rivierenland/Tiel opgericht. De georganiseerde activiteiten waren standaard thema- en soosavonden, voorlichting, films en/of video vertoningen en het organiseren van praatgroepen. Lange tijd werd vooral vanuit het toenmalige Tielse gemeentebestuur formele, bureaucratische argumenten gebruikt om geen onderdak te hoeven verlenen. De ontwikkelde in- en externe activiteiten waren een groot succes. Zoals een bijeenkomst over ‘Homoseksualiteit en literatuur’. In het Tielse streekmuseum opende prof. Rob Tielman een expositie met als thema ‘Homoseksualiteit en/in de kunst’. Het jaar 1987 kan

als een hoogtepunt gezien worden. Een groot succes was de kunsttentoonstelling “All Male”. Deze werd geopend door de oud-commissaris van de Koningin in Gelderland, Mr. W.G. Geertsema. Het COC werd echter in 2000 door een teruglopend ledental opgeheven. Ook een hoogtepunt was de Roze zaterdag in 2008. En in 2012 werd de Roze Soos voor oudere homo’s opgericht. In 2017 het Regenboogpad bij Zinder in gebruik genomen en in 2019 werd Tiel officieel ‘Regenbooggemeente’. En er wordt jaarlijks een Pride wandeling georganiseerd en een Coming Out Day. De acceptatie van de homoseksuele mens, of breder gesteld de LHBTI-ers, heeft in Tiel naar verhouding een grote vlucht genomen. Veel gemeenten in Rivierenland zijn tegenwoordig regenbooggemeenten en jaarlijks vindt er in steeds een andere gemeente een regenboogconferentieplaats. Positieve ontwikkelingen voor de acceptatie, maar helaas lijkt tegenwoordig de discriminatie van de LHBTI-ers weer toe te nemen. (Wim Veerman)