De laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog in Tiel: deel 1

In 2020 herdenken we voor de 75^e keer het einde van de tweede wereldoorlog. In de aanloop daar naar toe wordt dit en ook volgend jaar in heel Nederland herdacht. De start van de operatie Market Garden op 17 september 1944 wekte ook bij de Tielenaren de hoop dat de bevrijding nog slechts een kwestie van enkele dagen zou zijn. dat viel tegen. De grotendeels mislukte aanval van de geallieerden gaf Tiel geen vrijheid maar bleek het begin van ruim acht maanden ellende. De Tielenaar presenteert vandaag de eerste aflevering van een reeks chronologische verslagen van deze acht maanden. Leidraad is hierbij het Kalendarium van Tiel dat leden van de Historische Werkgroep van de Oudheidkamer samen stelden. Daarnaast gebruiken we ook andere bronnen, waaronder dagboeken over het laatste deel van de oorlog.

Op 17 september begint de operatie Market Garden. Tielenaren zien honderden geallieerde vliegtuigen richting het oosten overvliegen. Enkele vliegtuigen voeren ook aanvallen uit op Duitse stellingen in de stad. Dat zorgde voor een angstaanjagend lawaai en voltreffers richtten veel schade aan. Bij de beschietingen raakten geen inwoners gewond. Wel werden twee Duitsers niet dodelijk getroffen. Via radio Oranje horen de inwoners dat het gebied ten zuiden van de Rijn bevrijd is en dat ze de ondergrondse moeten gehoorzamen. Dat bericht blijkt voorbarig. De geallieerden komen niet verder dan het land van Maas en Waal. De Waal zou bijna 8 maanden het verschil maken tussen vrijheid en leven onder de knoet van de vijand. In de stad vinden ’s nachts schietpartijen plaats. De Duitsers stellen dat de ondergrondse geschoten hebben. De bevolking wordt vervolgens tot 23 september gestraft met huisarrest vanaf 12.00 ’s middags. Op 18 september leidt dit ’s ochtends tot een run op de levensmiddelenwinkels. Melk blijkt niet meer verkrijgbaar en gas, water en licht zijn afgesloten. Verschillende Tielenaren koken op een houtvuurtje.

De ondergrondse had burgemeester Cambier van Nooten al enkele malen aangeraden om onder te duiken. Dat advies had hij tot 17 september genegeerd. Wel was er een onderduikadres voor hem geregeld en waren zijn 3 zonen enkele dagen voordat de operatie Market Garden begon op verschillende plaatsen buiten Tiel ondergebracht. Op 17 september wanneer twee Duitsers op het gemeentehuis de burgemeester wensen te spreken, besluit hij in enkele seconden en nog net op tijd op een gereedstaande fiets het stadhuis te verlaten en duikt hij onder. De wethouders Schoots en Jansen volgen de burgemeester en duiken ook onder. Een week later vestigt de Ortskommandant zich in de villa van de burgemeester aan de Konijnenwal.

Op 20 september worden er vanuit Geldermalsen ongeveer 150 militairen naar Tiel gedirigeerd. Ze zijn bewapend met mitrailleurs en brengen ook lichte kanonnen mee. Stadsomroeper Marinus de Kruiff heeft het druk. Hij maakt diverse rondes om de bevolking te informeren over de energie en watervoorziening. Ook moet hij de nare boodschap verkondigen dat de stad platgebrand zal worden wanneer er op Duitsers geschoten zal worden.

Ondertussen viert Nijmegen feest. Truus van Dee schrijft in haar dagboek dat ze rond het middaguur hoorde dat Nijmegen in geallieerde handen is gevallen. Tiel staat echter een van de zwartste dagen van de oorlog te wachten. Op 19 september is er vanuit Wamel op Duitsers geschoten. Op 20 september een dag voor de geallieerden Wamel in bezit nemen, steken zij de Waal over en steken zes huizen in brand. De mannelijke bewoners worden meegenomen naar Tiel. ’s Avonds worden de niets vermoedende mannen tegen de walmuur geplaatst links van de coupure naar het Bleekveld. Een paar salvo’s uit machinegeweren maakt daar een einde aan hun leven.

’s Morgens op 21 september liggen de ontzielde lichamen – zo noteert Bernhard Bruggeman in zijn dagboek – nog als oud vuil op de executieplaats. Met een vrachtwagen van de gemeentelijke reinigingsdienst worden de lichamen rond 10.00 opgeladen en naar de RK-begraafplaats gebracht. Daar worden zij ’s middags begraven.

’s Middags krijgen de bewoners van de huizen die op de walmuur staan en de woningen aan de Ophemertse dijk vanaf café Vermegen tot en met Bellevue opdracht om hun huizen te verlaten. Enkele bewoners van de Tolhuisstraat voelen zich zo onveilig dat zij ook besluiten te vertrekken. Terwijl zij bezig zijn met het afvoeren van huisraad beginnen de eerste beschietingen.

De Duitsers zijn bang dat de Engelsen de Waal oversteken. Daarom beginnen ze op 22 september met het aanbrengen van versperringen op het Plein en de Tolhuiswal. Ze gebruiken daarbij pikkeldraad maar ook puin. Later worden ook andere doorgangspunten vanaf de kade voorzien van versperringen. Bij de gevangenis worden betonnen palen ingegraven.

Inwoners van Tiel horen mitrailleurvuur. Bernard Bruggeman denkt dat de Duitsers als eerste richting Wamel schoten. Voor de geallieerden is dit het sein om het vuur te beantwoorden. Het was het begin van een hele reeks beschietingen die de stad zwaar zou beschadigden en zoals we later zullen zien veel slachtoffers maakten en andere ellende veroorzaakten. Het Kalendarium van Tiel maakt overigens al op 21 september melding van beschietingen vanuit Wamel.

Op 23 september arriveren er met twee treinen opnieuw militairen om de stad en omgeving tegen de geallieerden te verdedigen.

Hoewel er in Tiel niet echt honger is geleden is er de afgelopen dagen gebrek aan verschillende producten voor de bereiding van maaltijden ontstaan. Op het Korenbeursplein wordt op 24 september een centrale keuken in bedrijf gesteld. Voor een kwartje (fl 0,25) kan men daar een warme maaltijd halen.

Op 25 september wordt op de Veemarkt even voorbij de toenmalige smederij van Kocken op ‘de foute’ korpschef van politie van Overeem een aanslag gepleegd. Twee jongelui beschieten de man van achteren maar raken hem niet. Via de Molenstraat wisten zij te ontkomen. Het gerucht gaat dat een flink aantal gijzelaars ter afschrikking terecht gesteld zal worden. Daarom verbergen verschillende Tielenaren zich uit angst om opgepakt te worden. Drie mannen worden uiteindelijk gevangen genomen. De represailles vallen achteraf mee. Via aanplakbiljetten wordt bekend gemaakt, dat deze gijzelaars bij verdere ongeregeldheden worden gefusilleerd. Enige dagen later worden ze gelukkig weer vrijgelaten. De vraag dringt zich op of de mildheid van de Duitsers te maken heeft met spijt van de treurige reactie op de beschieting van Duitse militairen vanuit Wamel. Korpschef van Overeem heeft de schrik goed te pakken. Hij vertrekt op 29 september naar Oldenzaal.

De ortskammandant Richter gaat in het huis van de ondergedoken burgemeester Cambier van Nooten aan de Konijnenwal 25 wonen.

Op 28 september vallen de eerste dodelijke slachtoffers door aanvallen van de geallieerden. Engelse vliegtuigen bombarderen de haven. Het laden van kistjes met jam wordt door de geallieerden aangezien voor kistje met munitie. Op de loswal worden twee jongens, die daar aan het werk waren gedood. Een meisje overlijdt ’s avonds aan haar verwondingen in het ziekenhuis. Het bombardement veroorzaakt ook veel schade aan panden in de Weerstraat en de gasthuisstraat.

29 september is er vanaf 11.00 uur geen stroom. Alle bedrijven liggen stil. Veel maakt het niet uit want de meeste fabrieken zitten zonder orders.

30 september valt er opnieuw een dode bij de Nachtegaallaan. Ditmaal zijn het zware beschietingen vanuit Wamel die hun tol eisen. De Duitsers nemen wraak door ’s nachts de Waal over te steken en een boerderij in brand te steken. Ook nemen zij 6 gijzelaars mee naar Tiel. Tielenaren hopen – helaas tevergeefs – op een snelle komst van de geallieerden. Vanuit de slag om Arnhem bereiken de inwoners wisselende berichten. Duidelijk is dat het daar voor de bevolking een hel is.

Voor het schrijven van dit artikel werd gebruik gemaakt van het Kalendarium van Tiel, het boek waar blijven de Tommies van Lies ten Bokkel Huinink en ‘Houdt goede moed’, waarin de dagboeken van Truus van Dee, Bernhard Bruggeman en Gerrit Bouwhuis zijn opgenomen.