Er is een hernieuwde belangstelling voor het jodendom en joods erfgoed. Een goede zaak want het joods geloof en de joodse cultuur bestaan in Nederland immers al meer dan zes (!) eeuwen lang. 75 jaar vrijheid heeft de belangstelling wellicht breed aangewakkerd, in Tiel was er langer sprake van een opleving en werd in dat kader vorig jaar de ‘JOT’ opgericht.
Joods overleg
‘JOT’ staat voor ‘Joods Overleg Tiel’. De initiatiefnemers, Benjamin Manassen, Lisette Le Blanc, Peter Schipper, Emile Smit, Wim Veerman en Pierre van der Schaaf houden zich onder andere bezig met het behoud van Tiels joods erfgoed. Ben Manassen is de zoon van de bekende joodse slager, Sal Manassen, uit de Kerkstraat in Tiel, zijn naaste familie overleefde de Tweede Wereldoorlog omdat ze onder konden duiken. Peter Schipper, Emile Smit en Wim Veerman zijn historici en gerenommeerde leden van de Tielse Oudheidkamer, dat geldt ook voor Pierre van der Schaaf, laatstgenoemde is ook actief bij de Stichting Ter Navolging Tiel die de monumentale Joodse begraafplaats van Tiel in beheer heeft. Medeoprichter van het JOT is Lisette le Blanc, de conservator van het Tielse museum. Vanuit haar voor het museum belangrijke functie is zij degene die tentoonstellingen organiseert, zoals ook die van WO2Tiel waar wij onlangs nog uitgebreid aandacht aan besteed hebben. https://detielenaar.nl/nieuws/2020/06/tentoonstelling-tiel-tijdens-de-2e-wereldoorlog-in-het-fs-museum-deel-1/
Zilver
Een grote collectie joodse religieuze voorwerpen wordt bewaard en tentoongesteld in het Tielse Flipje- en Streekmuseum. Ze zijn afkomstig uit de synagoge van Tiel. De veelal zilveren voorwerpen werden in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers ingevorderd. Ze zijn opgeslagen geweest in Amsterdam en na de Tweede wereldoorlog in de Synagoge in Arnhem terecht gekomen.
Tiel had namelijk na 1945 geen Joodse Gemeente meer. De Duitse bezetters waren administratief zeer sterk. Het is algemeen bekend dat zij alles registreerden of lieten registreren en alles archiveerden. Zo is er in het Joods Historisch museum in Amsterdam een lijst uit 1943 (gedateerd 1 februari) met een opgave van alle ingevorderde stukken die aan de Tielse synagoge toebehoorden. Een kopie van deze lijst is thans te zien in het Metaheerhuisje op de Joodse begraafplaats in Tiel dat als museum (in het klein) ingericht is. In een Metaheerhuisje werd vroeger het lichaam van de overledene ritueel gereinigd.
Oude testament
Volgens de opgave van het Joods Historisch museum zijn er 16 (!) toramantels ontvreemd uit Tiel. Slechts één daarvan kwam er via Arnhem terug.
De Tora omvat de vijf boeken van Mozes en maakt deel uit van de Tenach. De Tenach bestaat uit de 39 bijbelboeken die ook, in een andere volgorde, in het Christelijke Oude Testament voorkomen. De tekst van de Tora is geschreven op een lang stuk papier, vergelijkbaar aan een rol behang, met aan het begin en het eind een stok als bevestiging. De geschriften worden stukje voor stukje gelezen door de éne rol uit te rollen en de andere rol juist in te draaien. De tekst wordt aangewezen met een bladwijzer, het perkament waarop de tekst is geschreven mag namelijk niet aangeraaakt worden. Enerzijds om het geschrift niet te beschadigen anderzijds omdat je een heilig object niet aanraken mag. De bladwijzer heeft de vorm van een klein handje met een wijzende vinger. Het attribuut heet een ‘jatje’, juist daar komen de woorden ‘jat, jatten en met blote jatten’ etc. vandaan!
Mantel
De Torarollen zijn ongeveer een meter hoog en flink zwaar. Bovenop de stok waar de rollen opzitten bevinden zich nog torens van zilver, als fraaie versiering, die zijn ongeveer 40-50 centimeter hoog (de zg. Rimoniem-red.) In de synagoge worden de Torarollen met de mantel eromheen bewaard in een kast: de ‘Aron Hakodesj, oftewel de ‘Heilige Ark’. Ze worden beschermd door er een hoes omheen te doen, de Toramantel. Het exemplaar dat in Tiel bewaard gebleven is, is gemaakt van wollen damast. Tijdens de synagogedienst wordt de Torarol uit de ark gehaald en vervolgens naar de bima gebracht, dat is het spreekgestoelte voor de Rabijn en de Gazan (= voorzanger). Na uit de Tora voorgelezen te hebben wordt de mantel weer om de rollen heen gedaan en worden de rollen weer teruggebracht naar de kast. Omdat het zo’n omvangrijk object is draagt degene die ze opbergt het op zijn schouder. Overigens mogen tijdens de dienst alleen maar mannen uit de Tora lezen, alleen bij de liberale joden mogen de vrouwen dat ook.
De rode mantel
De Duitsers eisten dat de door hen gestolen goederen door de Joden zelf punctueel werden omschreven. En dat was in het geval van Tiel heel gunstig. De enige Tielse Toramantel die terugkwam was namelijk een rode en op de bij de Duitse bezetters ingeleverde lijst stonden de kleuren omgeschreven. Er bleek slechts ooit maar één rode mantel geweest te zijn en zo kon achterhaald worden aan wie de mantel ooit toebehoorde en hoe de Tielse Joodse Gemeente er aangekomen is.
Er was keurig gearchiveerd dat de rode Toramantel toebehoorde aan de heer Israël van Buuren. Hij is geboren in 1855 in Amsterdam, zijn laatste rustplaats is op de Joodse begraafplaats in Tiel. Hij wacht hier nog steeds op de wederopstanding.
Buren
Israël van Buuren had in de 19de eeuw een koosjere slagerij in de Roden Heldenstraat in Buren. Hij woonde samen met zijn drie zussen. Zijn oudste zus was ook geboren in Amsterdam, één zus in Beusichem en de jongste zus in Buren. Toendertijd had Buren een eigen Joodse gemeente. En een eigen Sjoel, de voormalige Burense Synagoge is nu een tentoonstellingsruimte aan de Kniphoek in Buren waar al voor de 20ste eeuw sprake was van een daling in aantal van leden van de Joodse Gemeente. Op een gegeven moment hadden zij zelfs geen ‘minjan’ meer. Dat is een groep van ten minste tien volwassen joodse mannen die nodig zijn voor een volledige joodse gebedsdienst. (Een joodse jongen wordt godsdienstig gezien als volwassen beschouwd nadat hij Bar Mitswa is geworden, op de leeftijd van 13 jaar.) De Joodse gemeente Buren werd rond 1900 opgeheven en samengevoegd met de Joodse gemeente Tiel.
Weerstraat
De vraag naar koosjer vlees nam in Buren ook af en Israël van Buuren verkocht zijn bedrijf aldaar en verhuisde in 1901 naar Tiel, samen met zijn zussen, waar hij opnieuw een slagerij begon, in de Weerstraat, het pand is er niet meer, toentertijd was het huisnummer 38. Israël is niet oud geworden, hij is overleden in 1912. Hij hoefde de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog niet mee te maken. Zijn kostbare Torarol werd ingebracht in de Joodse Gemeente Tiel. Zijn zussen rusten ook allemaal op de Joodse begraafplaats aan de Voor de Kijkuit.
Slijtplekken
De rode Toramantel van Israël van Buuren kwam dus terug naar Tiel, als enige van de 16 ingevorderde exemplaren en het object is minimaal 120 jaar oud. Het was te zien dat het voorwerp gebruikt is. Er waren zichtbare slijtageplekken van het dragen van het zware pakket op de schouders als de Torarollen in de mantel zaten. Slager Israël van Buuren had de mantel waarschijnlijk al eerder een keer zelf laten repareren. Dat gebeurde met grove steken. Om de bijzondere Toramantel te behouden is hij nu geconserveerd. Dit kon plaatsvinden door een goede samenwerking tussen het Tielse Flipje en Streekmuseum, waar de mantel te bewonderen is, de stichting Ter Navolging Tiel en het JOT.
Samen met Pierre van der Schaaf is Lisette le Blanc de drijvende kracht achter de restauratie. Zij zorgde voor financiële middelen door fondsen aan te schrijven en betrok textielrestaurateur Sjoukje Telleman, die bij toeval, woonachtig bleek aan de Tielse Liendenlaan. Sjoukje Telleman herstelde de mantel. Zij heeft heel mooi werk geleverd. De kosten hiervoor konden mede voldaan worden uit de opbrengsten van een sponsoractie, dankzij subsidies van de Tielse Oudheidkamer, Stichting Bijzondere Evenementen van Tiel, Ben Manassen zelf, de Stichting Marion Polak en de Stichting Maatschappij tot Nut er Israëliten in Nederland.
Torens
Het volgende project voor het behoud van Tiels Joods religieus erfgoed is het restaureren van de rimoniemen, de torens van zilver die op de Torarollen horen. Dat wordt gedaan door zilversmid Sharon Manassen, een nichtje van Ben. Eerder werd onder haar deskundige leiding de volledige collectie Joods zilver van het museum schoongemaakt en gepoetst onder andere met de hulp van leden van de stichting Ter Navolging (januari 2019). Pierre van der Schaaf van ter Navolging is blij dat de Toramantel gered kon worden en in Tiel te zien is, niet in de laatste plaats dankzij de inspanningen van Ben Manassen in de voetsporen van zijn vader, Sal(omon) die ervoor zorgde dat veel joods Tiels bezit terugkwam. “Het is bijzonder dat Tiel bijvoorbeeld meer joods religieus erfgoed heeft dan Culemborg. Ik ben er trots op. We zijn nu bezig een goede beschrijving te gaan maken van de goederen van het Joods erfgoed. We proberen ze digitaal te maken, bijvoorbeeld door het gebruik van QR-codes zoals we ook al op begraafplaats Ter Navolging en op de Joodse begraafplaats gebruiken. Het is belangrijk om goede informatie te verstrekken.” Veel van zijn kennis over Joodse Historie haalt hij uit het kenniscentrum van het Joods Historisch Museum in Amsterdam. “Het is echt de moeite waard daar een bezoek aan te brengen”, zegt hij. “onder andere de kinderafdeling is heel speels en leerzaam. Kinderen maken daar kennis met joodse leven en de joodse tradities.”
Open Monumentendag
In het verlengde van de hernieuwde belangstelling voor het Jodendom wordt tijdens de Open Monumentendag straks op 13 september 2020 door de stichting Ter Navolging Tiel veel aandacht besteed aan Joods Tiel. Het zal één van de eerste evenementen zijn die doorgaan na de corona-crisis. Vooral omdat ervoor gekozen is voor veel ‘corona-bestendige’ openlucht activiteiten zoals rondleidingen in kleine groepen mét geluidsversterking en wandelingen. Er zijn dan geactualiseerde exposities op de beide monumentale begraafplaatsen, er is een presentatie op de Joodse begraafplaats bij het oorlogsmonument, en een thema-wandeling ‘Ontdek Joods Tiel’ bijvoorbeeld langs huizen waar nu Stolpersteine voor liggen, langs de voormalige Synagoge met het herdenkingsmonument met als afsluiting een kijkje in het museum waar de recent opgeknapte en voor een deel gerestaureerde collectie Joods erfgoed te zien zal zijn, met een toelichting en ook enkele schilderijen van de Tielse joodse schilder Mozes Cohen, enkele van zijn stukken zijn in bruikleen van het Joods Historisch Museum Amsterdam.
Met dank aan Pierre van der Schaaf
item Zilverpoetsen: https://detielenaar.nl/nieuws/2019/01/joods-zilver-in-flipje-streekmuseum-tiel-krijgt-schoonmaakbeurt/
item werk Moos Cohen: https://detielenaar.nl/nieuws/2020/06/tentoonstelling-tiel-tijdens-de-2e-wereldoorlog-in-het-fs-museum-deel-2/
Reacties zijn gesloten.