De laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog in Tiel: deel 13

Deel 13: 75 jaar geleden. De dramatische evacuatie van de inwoners van Tiel naar Friesland van 12 – 20 januari 1945

We zagen in deel 12 van deze reeks dat de Duitsers in de eerste dagen van 1945 aankondigden dat de evacuatie van heel Tiel op 12 januari hervat zou worden. Daarna werd deze boodschap nog enkele keren herhaald om te benadrukken dat er ditmaal geen ontkomen aan was.

Alleen degenen die een Ausweis hebben mogen blijven.

Aanvankelijk hadden rond 4000 mensen zo’n felbegeerd papiertje. Maar na een nieuwe beoordeling bleven er veel minder over. Wie niet over een verblijfsvergunning beschikt en niet vertrekt – zo luidt de boodschap – moet rekening houden met de strengste maatregelen.

Dat dit geen loze belofte is, blijkt op 25 januari. Dan vinden de Duitsers in de Staartsestraat nog achtergebleven Tielenaren. Zij worden hardhandig uit hun huis gezet en zijn er getuige van dat hun huizen in brand gestoken worden. Deze mensen zijn alles kwijt. Ze mogen niets meenemen.

Voor de anderen geldt een limiet van 50 kilo per persoon. Naarmate de evacuatie vorderde werd dit maximum gewicht voor bagage exclusief beddengoed teruggebracht naar 35 kilogram. Vanaf 10 januari krijgen dagelijks duizend Tielenaren het bericht: “Overmorgen om 8 uur klaar staan, huissleutels voorzien van een adreslabel inleveren en mondvoorraad voor tenminste acht dagen en kleding meenemen.”

De evacuatie komt traag op gang

Het is de bezetter ditmaal ernst. Er valt niets te marchanderen. Tegen beter weten in hopen veel Tielenaren opnieuw op uitstel. Zij hebben gezien hoe bij de inwoners die eerder gehoor gaven aan evacuatieoproepen de huizen geplunderd en beschadigd werden en voelen niets voor een evacuatie naar het verre Friesland.

De eerste dag, op 12 januari melden zich maar 95 mensen, de volgende dag slechts 30. Logisch, want naast de angst voor plundering zijn de omstandigheden abominabel. Het eerste deel van de tocht naar Driebergen / Zeist moet lopend afgelegd worden. Die tocht gaat via een overnachting in Wijk bij Duurstede over kapotte en met een dik pak sneeuw bedekte wegen. Bovendien is het extreem koud. Medewerkers van het Bureau Afvoer Bevolking en het Rode Kruis doen er zonder resultaat alles aan om de evacuatie uitgesteld te krijgen. Zij wijzen op het feit dat kwetsbare Tielenaren de tocht niet zullen overleven. Het is allemaal tevergeefs. “je zult zien hoe ze lopen, wanneer ik een paar handgranaten laat gooien”, is de reactie van de Duitse commandant. Die reactie wordt begrepen. Vanaf 14 januari komen er wel rond de 1000 mensen opdagen.

Een barre tocht zonder vervoer

Vervoer is er ook voor kleine kinderen en ouderen bijna niet. Sommige zieken en bejaarden worden op bedspiralen of ladders voortgetrokken.

Veel mensen hebben een zogenaamd provisorisch gemaakt evacuatiekarretje of gebruiken een kinderwagen, fiets of slee om niet alle bagage te hoeven dragen. Zeker zes mensen overlijden als gevolg van de ontberingen. Bij het veer over de Rijn ontstaan lange wachttijden. In Wijk bij Duurstede overnachten de mensen bij particulieren. In Zeist gebeurt dit in een overvolle bioscoop en in Driebergen in het enorme grootseminarie Rijsenburg. In het boek ”Tiel op de vlucht” waar ik mijn informatie voor deze bijdrage vooral uithaal, staan tal van ontroerende maar vooral trieste belevenissen van evacués. Zo is er een moeder die het flesje voor haar baby niet kan verwarmen. Hulpvaardige mannen verzamelen warme urine om het flesje te verwarmen en de baby kan drinken. Eenmaal in de trein zijn er razzia’s. een aantal mannen van 17 tot 40 jaar worden uit de trein gehaald en afgevoerd.. De brute scheiding van vrouw en kinderen leidt tot hartstochtelijke taferelen. Iedereen gaat er vanuit dat de ongelukkige mannen in Duitsland dwangarbeid moeten gaan verrichten. Later blijkt het mee te vallen en komen ze weer vrij. Verschillende mannen moeten vervolgens dagen en soms weken lang zoeken om hun geliefden in Friesland weer te vinden.

Vervoer als beesten

In de goederenwagons van het type kolenbak waarmee de evacués vanaf het station Driebergen-Zeist naar Utrecht werden gevoerd was geen toilet. Behoeften moesten in het publiek in een hoek van de wagon gedaan worden. Erg veel maakte het na alle ontberingen niet meer uit. De wagons waren toch al niet schoongemaakt en zaten vol kolengruis of uitwerpselen van vee, die er eerder in vervoerd waren. Vanwege het beschietingsgevaar werd de tocht veelal ’s nachts gemaakt. Alles gebeurde onder extreme kou.

Citaat uit Tiel op de Vlucht: “De meeste evacués zijn bij aankomst in Leeuwarden aan het einde van hun latijn. De vorst is er debet aan dat de kleding of haren soms vastgevroren zijn aan de ijzeren stangen van de veewagens. Vooral voor zwangere vrouwen, kinderen en ouderen die net als de anderen de reis staande hebben moeten afleggen, is de laatste etappe vanaf Driebergen -Zeist via Zwolle in de gesloten onverwarmde veewagens de nekslag voor het moreel en de fysieke toestand.”

Chaos

Op de laatste evacuatiedag heerst er in Tiel een chaotische sfeer. De stad is nog lang niet leeg en iedereen moet die dag om 16.00 uur vertrokken zijn.

’s middag stonden er bij het verzamelpunt bij de slagerij van Johannes de Jongh aan de Hoveniersweg nog ontzettend veel mensen te wachten op vervoer dat er niet was. ”Zij werden uiteindelijk weggedreven als vee door de bezetter en moesten ook hun verzamelde bagage achterlaten. Mannen moesten op dat late tijdstip nog naar Wijk bij Duurstede lopen. Vrouwen en kinderen kregen een eerste slaapplaats in Avezaath, lezen we in “De BAB op de Bres”.

In de BAB op de Bres doen de mensen van het Bureau Afvoer Bevolking verslag van hun moeilijke werkzaamheden en de afwegingen die ze bij hun keuzes maakten. Wanneer je dat verslag leest krijg je veel bewondering voor de mensen die aan de BAB verbonden waren. Aan de BAB zullen we later in deze artikelenreeks nog een aparte bijdrage wijden.

Op zaterdagmiddag 20 januari om vier uur ’s middags is Tiel leeg. Met angst en beven over hoe men huis en haard zal terugvinden zijn de dertienduizend Tielenaren nu bijna allemaal weg. Tiel zal tot enkele weken na de bevrijding een spookstad blijven. De laatste evacués kwamen pas in juli terug. Ongeveer zesduizend trokken in die vreselijke laatste evacuatieweek naar Friesland. De overige Tielenaren waren veelal eerder vertrokken naar de Vijfherenlanden (ongeveer 2000), dorpen in de Neder-Betuwe (ongeveer 4500) en vijfhonderd veelal naar familie of bekenden elders in Nederland. Ook de inwoners van Drumpt moesten evacueren. Later toen iedereen al weg was, bleek dit een vergissing als gevolg van een communicatiefout tussen een hoger Duits gezag en de bevelvoerenden in Tiel. De spoorlijn zou de grens geweest zijn.

Overleden Tielenaren tijdens en waarschijnlijk als gevolg van de evacuatie in januari 1945

Jenneke van Florestein woonde op het adres Grotebrugse Grindweg 142 en overleed op 17 januari tijdens de reis naar Friesland in Zeist op 83 jarige leeftijd.

Peter van de Pol overleed op 61 jarige leeftijd eveneens op 17 januari in Wijk bij Duurstede

Aart van Eck woonde op het adres Voor de Kijkuit 6 en overleed als baby van zes maanden op 22 januari in Wijk bij Duurstede.

Gerdina Marsman woonde op het adres Grotebrugse Grindweg en overleed op 27 januari in Driebergen op 69 jarige leeftijd.

In totaal stierven er tijdens de evacuatieperiode 136 Tielenaren buiten Tiel in Nederland. Wim Fase, die als genealoog een belangrijke rol speelde bij het samenstellen van de lijst van oorlogsslachtoffers kon van hen veelal de doodsoorzaak niet achterhalen. We mogen aannemen dat bij een aantal van hen hun dood of tijdstip van overlijden mede een gevolg was van de ontberingen en psychische gevolgen van de evacuatie. Vijftien Tielenaren stierven in het noodhospitaal in Marienwaard in Beesd.

Geraadpleegde bronnen:

Irene Nieuwenhuise, Tiel op de Vlucht, Tielse evacués welkom in Friesland.

De B.A.B. op de Bres; Verslag en verantwoording van het Bureau Afvoer Bevolking; archieftoegang 6048 Regionaal archief Rivierenland.

Website wo2.oudheidkamer –tiel.nl (Overzicht Tielse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog).