De laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog in Tiel: deel 4

aflevering 4; 25 oktober – 6 november 1944

brandbom Voorstad. Midden nu Van den Berg Sport en links Neerbos vishandel

25 oktober 1944. De hevige beschietingen vanuit Wamel blijven maar doorgaan. In verband daarmee worden de twee Tielse ziekenhuizen, Andreas en Bethesda ontruimd. Ernstig zieke patiënten vinden provisorisch onderdak in de kelder van ambachtschool aan de Waterstraat.
Veel huizen in Tiel beschikten over een relatief grote kelder. Die werd gebruikt als opslagplaats van geconserveerde groenten en vlees en het koel houden van verse etenswaren. In deze fase van de oorlog werd het ook een schuilplaats bij bombardementen en beschietingen overdag en een relatief veilige slaapplaats gedurende de nacht. Menig Tielenaar, die geen grote kelder had sliep ’s nachts bij een familielid, buur of bekende die daar wel over beschikte. Degenen zonder veilige kelder en die geen plaatsje bij buren, familie en of vrienden hadden, konden terecht in de kelders of parterreverdiepingen van grotere gebouwen zoals het Gerechtsgebouw of het Ambtmanshuis. Ook bij conservenfabriek de Betuwe sliepen iedere nacht in deze periode van de oorlog gemiddeld 200 personen. Later stelden ook andere bedrijven hun veilige ruimten beschikbaar als gratis logiesgelegenheid.

Truus van Dee schrijft op 25 oktober onder meer: “Het is net zeven uur geweest in de avond. Helemaal pluis is het niet. Er is net heel hard geschoten op de stad. Af en toe is het een hel hier. De nacht die voorbij is, is ontzettend geweest. Van 22.00 tot 2 uur toe is er de hele tijd met tussenpozen geschoten.”
Soortgelijke berichten domineren vanaf 25 oktober de door mij geraadpleegde dagboeken.

Bernhard Bruggeman noteert over 25 oktober ook veel beschietingen. “Granaten zijn ingeslagen bij de Widt en Dikkers in de Tolhuisstraat, Van Dalen en Spies in de Kleiberstraat en G. Terden in de Weerstraat.”

Truus van Dee geeft een nog veel grotere opsomming in meer straten van huizen en winkels die in de Binnenstad getroffen zijn. Zij vermeldt ook dat Tielenaren die geen veilige slaapplek in de stad kunnen vinden ’s nachts Tiel uittrekken om in een van de omliggende dorpen te overnachten.

Op 26 oktober noteert Bruggeman: “In de vroege morgen zijn velen bezig de schade aan hun huizen enigszins te herstellen. Ook vertrekt er die dag een eerste trein met materiaal van Daalderop uit Tiel richting het Oosten.” Er zouden er nog verschillende volgen en niet alleen met spullen van Daalderop.

Op 27 oktober lezen we bij Truus van Dee onder meer: “Het huis van Vissers bij de dijk heeft negen voltreffers gehad. Het huis zat vol Duitsers. In Tiel komen veel Duitse militairen, die zich teruggetrokken hadden vanuit den Bosch uitrusten. In Nijmegen hebben inwoners gehockeyd met Engelse soldaten. De Nijmegenaren wonnen. Gezinnen hebben in Tiel meer bonnen gekregen en het eten uit de gaarkeuken is goed. Er worden veel runderen geslacht en daardoor is er veel vlees te koop.” Truus is wel bang dat dat slachten de bevolking later zal opbreken omdat de voedselvoorziening dan niet meer toereikend is. Ook Lies Ten Bokkel Huinink is vol lof over de kwaliteit van de maaltijden van de gaarkeuken.
Bernard Bruggeman weet te melden dat de brugwachter, die schuilde in het pand van Visser, toen dat door mitrailleurvuur geraakt werd, daar de dood vond. (Toevoeging bl.: Bedoeld is waarschijnlijk de wachter bij de weegbrug, bij het Witte Huis, het latere Chinees-Indisch restaurant Lotus).

Op 28 oktober meldt Truus van Dee opnieuw veel schade. De Sint Maartenskerk krijgt de eerste voltreffers en ook de Dominicuskerk wordt licht beschadigd. Heel het centrum ligt onder de scherven van gebroken glas. Het Spaarbankgebouw (nu Agnietenhof) en het Weeshuis kregen evenals hotel Telkamp, en panden op de Hucht en de Groenmarkt ook veel schade. Vier mensen werden volgens Truus van Dee gedood door de scherven en twee stierven als gevolgd van een hartinfarct. Ook in de Gerfkamer bij de Sint Maartenskerk en in nog meer fabrieken wordt nu ’s nachts geslapen. Truus vindt het een wonder dat in het Weeshuis niemand getroffen is. Daar sliepen 80 jongens met hun leiders toen het pand geraakt werd. Twintig van hen sliepen op de zolder waar de inslag plaats vond.

Bernard Bruggeman heeft een soortgelijk relaas . Hij meldt ook dat de firma Daalderop 40 ton kolen beschikbaar heeft gesteld. Hierdoor kan de gasvoorziening weer even hervat worden.

Huisartsdochter Lies ten Bokkel Huinink voegt het gymnasium toe aan de opsomming van beschadigde panden. Het kan niet meer voor het onderwijs worden gebruikt. Haar vader is al dagen van vroeg tot laat bezig met de medische verzorging van gewonden. Vaak moet hij daarvoor flinke afstanden afleggen. Regelmatig moet hij bij een patiënt thuis wachten omdat de straat opgaan door de beschietingen te gevaarlijk is.
Vlak bij de dijk wordt het wonen nu echt gevaarlijk. Daar is de kans op een voltreffer het grootst. Daarom besluit het gemeentebestuur in overleg met de bezetter dat de bewoners van de Kwelkade, de Rietmattenstraat en de Dijkstraat op 28 oktober hun huizen moeten verlaten. Voor 30 oktober moeten zij have en goed achterlaten en elders onderdak zoeken.
Ouderen en zieken hebben in geval van een onverwachte beschieting minder mogelijkheden om snel beschutting te zoeken. Voor hen wordt op 30 oktober de grote kelderruimte van de HBS aan de Heiligestraat (nu HAVO en VWO) als verblijfsruimte ingericht.

Op 31 oktober maakt stadsomroeper de Kruijff al vroeg een ronde door de stad. Alle mannen van 18 tot 40 jaar moeten zich voorzien van een schop of spade melden om graafwerk te verrichten. ’s Middags maakt de Kruijff een tweede ronde. Op last van de Ortskommandant moeten alle inwoners van Tiel ondergoed, sokken, handschoenen en sokken inleveren.

Op woensdag 1 november hebben zich zo’n honderd gravers gemeld. Dat vinden de Duitsers te weinig. Daarom houden ze mannen die op straat lopen aan en zetten hen aan het werk. Dat bestond uit het graven van stellingen in de dijk om van daaruit de Engelsen in de gaten te houden, te kunnen schieten naar de overkant en om te voorkomen dat Waalcrossers hun werk doen. Over die Waalcrossers schrijf ik meer in een volgende bijdrage.

De gemeente zit zeer slecht bij kas. Bij de bewoners valt weinig te halen. Velen kunnen niet werken omdat bedrijven geplunderd zijn, geen grondstoffen hebben of de bedrijfsruimten vernield zijn door de voortdurende bombardementen en beschietingen. Ook winkels raken door hun voorraden heen hetgeen leidt tot exorbitante prijzen voor noodzakelijke goederen. Enkele ambtenaren reizen naar Den Haag om daar wat geld los te peuteren.
’s Middags wordt er weer hevig geschoten. Bernard Bruggeman spreekt van een zwarte dag. Hij vermeldt 5 doden, 14 zwaargewonden en 12 lichtgewonden. Bij het café van Izaks vallen twee doden waaronder mevrouw Izaks en haar overbuurman van de Bergh. Izaaks zelf raakt zwaar gewond en moet waarschijnlijk een been missen.

Ook de Grotebrugse Grintweg krijgt nu een aantal voltreffers. Het huis van mijn ouders (Leenders) wordt geraakt waarbij een deel van de zijgevel wordt weggeslagen. Mijn ouders en twee zusjes en zes andere familieleden zitten opgesloten in de kelder. ´s Avonds komt er hulp die het puin voor de kelderdeur verwijderen. Zelf ben ik er onbewust in de buik van mijn moeder getuige van.

Op twee november zijn de beschietingen opnieuw hevig. Niemand durft de deur uit Aan de kant van de Echteldsedijk vallen twee doden. Onder meer het station en de Fruithof, een kapitale villa in de Plantage worden getroffen. Een granaat treft daar de schuilkelder waarin verschillende inwoners veiligheid gezocht hadden. Een aantal van het raakt gewond.

Er komen steeds meer Duitsers naar onze regio vanuit Zuid Nederland dat inmiddels door de geallieerden bevrijd is. Zij worden deels ingekwartierd bij inwoners in de dorpen.
Ook de volgende dagen wordt er hevig geschoten op de stad en beantwoorden de Duitsers het vuur,. Dat gebeurt zelfs vanuit Zoelen. Van steeds meer huizen zijn de ruiten gesneuveld. Opnieuw vallen er doden en gewonden.

Op 6 November komt de subcommissaris van het Bureau Afvoer Bevolking vanuit Neerijnen, waar Tiel toen onder ressorteerde naar Tiel. Zijn doel is het vinden van een overheidsorganisatie die bereid en in staat is om de evacuatie van een groot deel van de Tielse bevolking op zo kort mogelijk termijn te organiseren en te begeleiden. Hij vond echter geen instantie die deze lastige en voor de inwoners pijnlijke klus kon of wilde klaren. Uiteindelijk bleek tandarts Dick Buisman, die niet getrouwd was en vloeiend Duits sprak, zich bereid deze lastige en voor de inwoners ingrijpende taak uit te voeren. Hij werd officieel benoemd tot ´Stellvertreter der Gemeinde Tiel bis auf weiteren´. Eerst kreeg hij voor het organiseren van het vertrek van enkele duizenden Tielenaren 24 uur de tijd, maar het lukte hem om met veel moeite die vertrektijd op te rekken. Ook werd het aantal personen dat moest vertrekken voorlopig verminderd van aanvankelijk 9000 naar 2500 inwoners.

Beeld van oorlog expositie in 2012 in het Flipje & Streekmuseum

Bernhard Bruggeman signaleert steeds meer vliegtuigen van de geallieerden boven de stad. Veel Tielenaren hopen dat dat spoedig tot een actie leidt die ook Tiel zal bevrijden. Die hoop blijkt ijdel. Na weer intensieve beschietingen concludeert Bruggeman dat tweederde van alle panden in Tiel meer of minder schade heeft. Veel Tielenaren waren ondertussen dakloos geworden.

Gebruikte bronnen bij deze bijdrage:

De website van de het Kalendarium van Tiel van de historische werkgroep van de Oudheidkamer Tiel
De dagboeken ‘Houdt goede moed’ en ‘Waar blijven de Tommies’
Lemma van Dick J.T. Buisman in deel 5 van het Biografisch Woordenboek van Tiel

Bijdrage 1:  https://detielenaar.nl/historie/2019/10/de-laatste-maanden-van-de-tweede-wereldoorlog-in-tiel-deel-1/

Bijdrage 2:  https://detielenaar.nl/historie/2019/10/de-laatste-maanden-van-de-tweede-wereldoorlog-in-tiel-deel-2/

Bijdrage 3: https://detielenaar.nl/historie/2019/10/de-laatste-maanden-van-de-tweede-wereldoorlog-in-tiel-deel-3/

Journalist Rutger van der Zalm schreef in de periode 1994/1995 een artikelen reeks in Dagblad De Gelderlander.  Hieruit is ontstaan het boek Houdt Goede Moed, Tiel tijdens de Oorlog ’40 – ’45 met de dagboek bijdragen van G.G. (Truus) van Dee, G.W. (Gerrit) Bouwhuis en B.P.F.  Bruggeman. Het boek is gedrukt bij Drukkerij St. Maarten van zoon Marcel. In 1995 aangeboden door Truus van Dee aan burgemeester van Tellingen. Zie:
https://detielenaar.nl/historie/2020/05/aanbieden-1ste-exemplaar-van-het-boek-houdt-goede-moed-1995/