De laatste maanden van de tweede wereldoorlog in Tiel: deel 19

Deel negentien van de serie ’75 jaar verleden’, gebeurtenissen en ontwikkelingen in de maand maart 1945

De datum waarop de tweede wereldoorlog 75 jaar geleden eindigde, nadert met rasse schreden. De uitgebreide aandacht en belangstelling hiervoor is door de coronacrises naar de achtergrond gedrongen. De voorbereidingen voor het uitgebreide herdenking- en feestprogramma zijn gestopt. Grote samenkomsten kunnen niet plaatsvinden. Veel geplande activiteiten zijn uitgesteld. Een daarvan is de Tour de Waal, een groot bevrijdingsfeest van Slot Loevestein tot Nijmegen, waarin Tiel een prominente rol was toebedacht. Wat in ieder geval wel doorgaat is onze serie ‘75 jaar geleden’. Ook de Oudheidkamer komt met een speciale uitgave van het verenigingsblad ‘De Nieuwe Kroniek’ dat geheel gewijd is aan de oorlog en bevrijding. Dat wordt een echt bewaarnummer. In deze bijdrage behandelen we de maand maart van het laatste oorlogsjaar en herdenken we de drie mensen die als gevolg van de oorlog in de tweede helft van deze maand hun leven verloren.

Spookstad

Tiel is in maart een spookstad. Vrijwel alle bewoners zijn weg. In de stad zijn overdag wat Duitsers, die veelal in Drumpt en Zoelen hun verblijfplaats hebben. In de stad zijn nog steeds mensen gedwongen aan het werk om in de uiterwaarden en in de Waaldijk stellingen te graven. Ook bij conservenfabriek De Betuwe werken nog wat mensen die daarvoor in de buurt van Tiel een evacuatieadres toegewezen gekregen hebben. Verder zijn er nog wat stad- en streekgenoten in de stad aan het werk om voor de bezetter hand- en spandiensten te verrichten of om noodzakelijke voorzieningen in stand te houden. De vele vernielde panden in het centrum versterken het macabere beeld.

De graafwerkzaamheden aan de dijk betroffen het herstel van de ‘bunkers’in de dijk. Deze waren in verband met het hoge water enkele maanden eerder overhaast dichtgegooid om het doorbreken van de dijk tijdens de hoogwaterperiode te voorkomen.

Vrijwel de hele maand wordt er dagelijks over en weer hevig geschoten Ook vinden er beschietingen met geallieerde vliegtuigen op de stad en de omgeving plaats. Tiel wordt daarbij steeds verder vernield, maar ook Wamel, Dreumel, Beneden Leeuwen en de dorpen langs de noordkant van de Waal krijgen het nodige te verduren. Het geallieerd geschut zorgt ook verder de Betuwe in voor forse vernielingen. Ik lees onder meer dat in Kerk-Avezaath, Maurik, Wadenoijen en Zoelen veel schade is en er gewonden en doden vallen door het geallieerd geweld. In Echteld zijn er op 26 maart zes doden, waaronder een Tielenaar, te betreuren. Bij een geallieerde luchtaanval op de steenfabriek in Rijswijk – daar zou munitie opgeslagen zijn – verliezen negen burgers het leven.

In het land van Maas en Waal zijn relatief weinig geallieerde soldaten aanwezig. Daardoor zijn de Duitsers enkele malen in staat om ’s nachts heimelijk de Waal over te steken en daar mensen te arresteren en woningen van waaruit naar Tiel of de omliggende dorpen geschoten wordt in brand te steken. Ook worden enkele inwoners rücksichtlos neergeschoten.

Dagelijks komen er tientallen V1’s over. Vrijwel iedere dag stort er wel een in Tiel of de omgeving neer. Op pechdagen zijn het er meer dan vijf, die en spoor van vernieling veroorzaken. Op verschillende dagen in maart schieten de geallieerden opnieuw met fosfor- en brisantgranaten. Dat zorgt voor felle branden. In de binnenstad maar ook bijvoorbeeld in Ophemert en Zennewijnen branden er vele tientallen panden af of worden door bommen en munitie onbruikbaar.

Tiel verliest opnieuw verschillende monumentale gebouwen. Op 12 maart krijgen de Kijkuit, Hoveniersweg, Weerstraat Tolhuisstraat, Westluidenschestraat en de Binnenhoek het zwaar te verduren. De gevangenis op het Bleekveld, de ambachtschool aan de Oliemolenwal, en het politiebureau veranderen in puinhopen. Op 17 maart is de trots van Tiel het Spaarbankgebouw, een zalencomplex met een grote schouwburgzaal aan de Agnietenstraat aan de beurt. In de nacht van 27 maart brandt het fraaie postkantoor aan de Agnietenstraat helemaal uit en moet na de oorlog gesloopt worden. Ook de garage van Mulders en vele woningen worden getroffen.Enkele gebouwen branden extra hevig omdat zij volgestouwd zijn met meubels.

Het is zo gevaarlijk in Tiel dat de Duitsers besluiten om op 13 maart de mensen die vanwege plundering gevangen zitten, vrij te laten. Ook de beide kerken lopen schade op. Het is een wonder dat de zwaar beschadigde toren van de Sint Maartenskerk nog steeds overeind staat.

Geen bloemen maar jam voor Mussert

NSB-voorman Anton Mussert blijkt niet bang voor het kanonvuur. Op 13 maart bezoekt hij Tiel en bekijkt daar de Duitse stellingen in de dijk. Er liggen geen bloemen voor hem klaar. Om niet met lege handen thuis te komen vraagt hij tijdens een bliksembezoek aan jamfabriek De Betuwe om een potje jam. Dat krijgt hij.

Russen en geallieerden heroveren steeds meer gebied

In het bezette deel van Nederland wordt de situatie steeds nijpender. Van het front komen echter bemoedigende berichten. Vanuit het oosten trekken de Russen in rap tempo richting Berlijn. In het westen gaat het wat moeizamer maar de reeks successen volgen elkaar snel op. Op 2 maart valt Trier en worden maar liefst 60.000 Duitse soldaten krijgsgevangen gemaakt. Op 9 maart wordt verteld dat Keulen gevallen is en de geallieerden er in geslaagd zijn de Rijn over te steken. Later in de maand nemen zij Neurenberg in en wordt ondanks hevige weerstand van de Duitsers stukjes van Nederland vanuit Duitsland bevrijd. De Duitsers in Nederland dreigen ingesloten te raken. Echt doorpakken om Nederland te bevrijden doen onze bevrijders nog niet. In een wedloop met de Russen is alles er op gericht om zo snel mogelijk Berlijn te bereiken.

Streekbewoners merken dat de Duitsers oorlogsmoe worden en liefst zo snel mogelijk naar huis willen. Regelmatig worden er troepen gewisseld steeds vaker worden Duitse militairen overgeplaatst naar het front. Vrijwel iedereen zit daar niet op te wachten, maar ‘Befehl ist Befehl’. In Wadenoijen arriveren op 14 maart een zeventigtal leden van de Grüne Polizei om de opengevallen plaatsen van vertrokken Duitsers in de regio in te nemen. Zij houden zich vooral bezig met allerlei controles.

Vrijwel iedere dag en vooral ’s avonds zien de inwoners van het Rivierengebied ontelbare bommenwerpers richting Duitsland vliegen. Zij beschieten niet alleen Duitse steden en fabriek waar oorlogsmateriaal geproduceerd wordt maar ook lanceerinstallaties voor V1’s in Nederland. Tot in Tiel hoort men soms de grond trillen. Op 22 maart schat Gerrit Bouwhuis dat er maar liefst 3000 vliegtuigen overvlogen. “En dat is een voorzichtige schatting”, noteert hij.

Russen in de Betuwe

Eva Jansen signaleert op 8 maart tijdens een wandeling in Ravenswaaij een colonne Russen op gammele fietsen zonder banden en op wagens die het dorp in trekken. Een Rus kiepert zijn fiets in een sloot omdat de ketting er afgelopen is. Eva mag de fiets hebben en is er blij mee. De Russen waren waarschijnlijk Russische krijgsgevangenen, die de Duitsers in ons land inzetten om voor hen hand- en spandiensten te verrichten.

Bezetter blijft plunderen

Regelmatig lezen we in de oorlogsverslagen dat de bezetter systematisch doorgaat met plunderen. Naast woningen moeten ten nu ook de winkelvoorraden het ontgelden. Streekbewoners die hun voorbeeld willen volgen wacht direct het gevang. Op 26 maart blazen de Duitsers de kluizen van diverse banken op. Geld en sieraden van de Tielenaren, die meenden dat hun bezittingen veilig waren, verdwijnen in de verkeerde zakken.

Geestelijken weer vrij

Op 3 januari 1945 werden zoals we eerder zagen de dominicanen pastoor De Bruijn en pater Janssens gevangen gezet in de gevangenis aan het Wolvenplein in Utrecht. Tot vreugde van velen worden zij op 28 maart plotseling vrijgelaten en keren zij sterk vermagerd maar verder in goede gezondheid naar de Betuwe terug.

Op 30 maart is er boven Tiel een luchtgevecht tussen drie geallieerde vliegtuigen en een Duitse jager. Hoe het afloopt heb ik niet kunnen vinden.

Gerrit Bouwhuis meldt dat de mensen die tijdelijk in Drumpt mochten wonen het dorp met spoed moeten verlaten. “Onnodige pesterij” oordeelt Gerrit. Wellicht heeft het feit dat op 31 maart in vliegende vaart alle mitrailleurs in het dorp afgevoerd worden er iets mee te maken.

Overleden als gevolg van het oorlogsgeweld tussen 16 maart en 1 april 1945

Leo Wilkens verdronk in de nacht van 15 op 16 maart toen hij ter hoogte van de Roode Molen in Zennewijnen al zwemmend de Waal overstak. Leo was verzetsstrijder en werkte veel samen met zijn vriend Piet Westdorp. Toen Piet in maart 1945, naar achteraf bleek bij toeval, gearresteerd werd, vreesde Leo dat de bezetter hem ook op het spoor was. Hij was bang dat Piet zou doorslaan en besloot daarom om naar het bevrijde Land van Maas en Waal te gaan. Via het zendapparaat waarmee hij in contact stond met de bevrijders informeerde hij zijn geallieerde vrienden en vroeg om hem ’s nachts met een roeiboot op te halen. Die boot kwam niet en Leo besloot daarop zelf de Waal over te zwemmen. Dat overleefde hij niet. Weken later werd zijn stoffelijk overschot bij Hurwenen uit het water gehaald. Leo Wilkens was toen hij stierf 24 jaar. Zijn ouders woonden op het adres Burgemeester Böhnhofflaan 6. Een van de volgende afleveringen zal geheel gewijd zijn aan deze verzetstrijder en zijn vriend Piet Westdorp.

Cornelis van Dijk was kapper en woonde op het adres Westluidensestraat 5 in Tiel. Hij werd op 25 maart in Echteld getroffen door Engels geschut. Hij is een van de zes mensen die op die dag in Echteld de dood vonden door beschietingen van onze bevrijders. Cornelis was naar Echteld gestuurd om de gravers daar te knippen en te scheren. Van Dijk was 37 jaar toen hij overleed. .

Dirk Laurens van Mourik stierf op 26 maart in Neuengamme op 45-jarige leeftijd. Dirk was metaalslijper en handelde ook in fruit.Dirk was depothouder van de wapens van het verzet in Tiel en was ondergedoken in Nijmegen. Daar werd hij opgepakt en waarschijnlijk via kamp Amersfoort naar Neuengamme gebracht. Hij was 45 jaar oud, toen hij stierf.

Concentratiekamp Neuengamme lag ten Zuid-Oosten van Hamburg. Het was een werkkamp; er waren geen gaskamers. Van de 106.000 mensen die er in de oorlog verbleven stierven en ongeveer 43.000. De zware werkomstandigheden, veel te weinig voeding en epidemieën en onmenselijke behandeling waren samen de oorzaak van dat hoge sterftecijfer. In totaal zijn er ongeveer 6950 Nederlanders veelal vanuit Amersfoort naar het kamp gebracht. Hoeveel van hen overleden is niet exact bekend omdat de Duitsers de kampadministratie vernietigden. Van 3500 is het overlijden opgetekend en zeker is dat 613 Nederlanders het kamp overleefden. De 601 mannen die in Putten bij wijze van vergelding opgepakt en afgevoerd werden, zijn allemaal naar Neuengamme gebracht. Een bekende gevangene was Fritz Pfeffer. Hij was een van de onderduikers in het Achterhuis, waar hij gelijktijdig met Anne Frank opgepakt werd. Wie het aandurft, lees de afschuwelijke ervaringen van de Nederlander Wim Alosery op internet via onderstaande link of klik de link aan, die u vindt onder punt 6 onder het kopje bronnen, noten en/of referenties in het wikipedia-artikel over Neuengamme.

https://historiek.net/wim-alosery-laatste-getuige/77614/

Duitse oorlogsslachtoffers

Vanaf september 1944 zijn er tientallen Duitse soldaten in Tiel en de regio omgekomen door het geschut van de geallieerden. Ook in maart wordt regelmatig melding gemaakt van dodelijk getroffen Duitsers door het geschut en bombardementen van de geallieerden. Zij worden tijdelijk op verschillende plaatsen in Tiel en de omgeving begraven. Na de oorlog zijn de stoffelijke resten overgebracht naar de Duitse militaire begraafplaats Ysselsteyn in Limburg. Daar vinden nu bijna 32.000 Duitse soldaten en niet- Duitsers die met de Duitsers meevochten en in Nederland stierven hun laatste rustplaats.

Bronnen bij dit artikel:

• J. van Alphen; Tussen Waal en Lek
• C.D. Feijten; Vijf jaren leed in het land Tusschen Maas en Rijn; A. van Loon Tiel
• Website oorlogsslachtoffers in Tiel
• Oorlogsdagboek van Eva Jansen; uitgave Regionaal archief Rivierenland
• Jan Rijnders; Nieuw licht op de bevrijding in Tiel in mei 1945; artikel in jaargang 8, no 2 van de Nieuwe Kroniek
• Lemma over Neuengamme op wikipedia (internet)
• Houdt Goede Moed, Tiel tijdens de oorlog 40-45, belevenissen van drie Tielenaren bewerkt door Rutger van der Zalm

Journalist Rutger van der Zalm schreef in de periode 1994/1995 een artikelen reeks in Dagblad De Gelderlander.  Hieruit is ontstaan het boek Houdt Goede Moed, Tiel tijdens de Oorlog ’40 – ’45 met de dagboek bijdragen van G.G. (Truus) van Dee, G.W. (Gerrit) Bouwhuis en B.P.F.  Bruggeman. Het boek is gedrukt bij Drukkerij St. Maarten van zoon Marcel. In 1995 aangeboden door Truus van Dee aan burgemeester van Tellingen. Zie:
https://detielenaar.nl/historie/2020/05/aanbieden-1ste-exemplaar-van-het-boek-houdt-goede-moed-1995/