Rechtspraak

Door Huub van Heiningen op dinsdag 30 juni 2015, geplaatst in Historie.

Schotse voorouders – ze zijn volop te vinden in het Stadsarchief – er zijn tenslotte in de loop van de tijd enkele honderden Schotten in de garnizoensstad Tiel gelegerd geweest. Vooral de eerste Schotten kwamen zeker niet naar de Republiek-in-wording ter wille van het klimaat – tenzij men dat begrip wat ruim opvat: ze waren overtuigde protestanten die vreesden om hun geloof op de brandstapel terecht te zullen komen. Aan dat feit dat ze aanhangers waren van wat toen ‘de enige ware gereformeerde religie’ heette, danken we dat ze in Tiel te traceren zijn.

Want van Jan van Vreden, de eerste predikant van Tiel, is een prachtig boek bewaard gebleven waarin hij keurig optekende wie er tussen mei 1582 en maart 1619 in de Sint Maartenskerk ‘van de kansel rolde’. Daar staan een kleine honderd huwelijksaankondigingen in waarbij een van de partners van Schotse (of een enkele maal Engelse) komaf was.

Jan van Nassau, die al in 1579 een Schotse brigade naar Tiel en Zaltbommel haalde, liet na een regeling te treffen voor de betaling van die soldaten. Die sloegen daardoor aan het plunderen, zodat het geuzenleger van Willem van Oranje trachtte hen het land uit te drijven. Maar ze verdwenen lang niet allemaal. Menige Schot hing zijn rode uniform aan de kapstok en vond in het Rivierengebied een vrouw of een baan. Doorgaans beiden – er was in die jaren in Tiel een groot vrouwenoverschot en gebrek aan vaklieden.

In oktober 1603 kwam er voor de tweede maal een Schotse brigade naar Tiel, ditmaal door de invloed van Maurits. Een van deze manschappen, ‘Jan Witt, Schotsman, soldaat onder die compagnie van capiteijn Caddel’ , liet op 17 december 1603 zijn voorgenomen huwelijk met Barbertje Postulaeck afkondigen. Maar tot een voltrekking van het huwelijk kwam het niet: de soldaat werd in zijn bruidsdagen, om precies te zijn op 9 januari 1604, doodgestoken in de herberg van Lysken Ponsen aan het Hoogeinde.

Als die doodslag zou zijn gepleegd door een gemiddelde Tielenaar zou hij waarschijnlijk snel opgehangen of onthoofd zijn. Nu staat er in het proces-verbaal van de lijkschouwing slechts dat de ‘handdadiger’ de ‘chirurgijn mr Willem de Blank van Duren’ was. Die woonde nog maar kort in Tiel, waar hij op de plek waar we nu Waterstraat 35 zouden moeten vinden, in april 1603 een huis had gekocht. Over de doodslag is er in het stadsarchief niets te vinden en dat is vreemd.
Er blijken echter nogal wat stukken in het archief van het Hof te zitten die het verhaal vertellen. Willem de Blank was de ‘huisarts’ van Diederick Vijgh, ‘de koning van Tiel’. Die had jarenlang de pretentie gehad in Tiel het ‘halsrecht’ te hebben en alle boeten voor geweldsmisdrijven, door hem als rechter opgelegd, in eigen zak gestoken. Onder druk van vooral Maurits waren hem kort voor 1600 die rechten ontnomen en overgedragen aan het Hof. Maar Vijgh bleef mokken dat hem daardoor onrecht was aangedaan en maakte nu van deze situatie op een sluwe wijze gebruik om een vriend (die hem daarvoor waarschijnlijk de handen had gesmeerd) uit de handen van de justitie te houden.
De chirurgijn werd daarvoor ingeschreven in het burgerregister. In beginsel kon hij daardoor slechts door de Tielse schepenbank veroordeeld worden en moest in de gegeven situatie de rechter – Vijgh dus – voor De Blank een ‘vrijgeleide’ geven om in Arnhem te kunnen terechtstaan. Maar op het verzoek en later de eis van het Hof om zo’n vrijgeleide af te geven stuurde Vijgh de ene brief na de andere waarin hij uitstel vroeg omdat de chirurgijn in Tiel nog niet gemist kon worden. Het zijn treurige brieven. De vrouw van de predikant ‘ is van Heere besoght’ met borstkanker, een ander moet door ‘het vuur’ een been afgezet worden etcetera. Telkens als Vijgh om zes weken uitstel vroeg kreeg hij er twee. Dat ging zo maanden door. Totdat het Hof het er tenslotte (ter wille van de lieve vrede, omdat men geen soldaten had om De Blank op te halen, of hoe dan ook) bij liet zitten.

Naar de moraal van dit verhaal is het gissen niet moeilijk.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Facebook pagina van Huub van Heiningen.