De verleiders

Door Huub van Heiningen op woensdag 15 juli 2015, geplaatst in Historie.

Flipje, alom gekoesterd en gebeiteld in de Tielse identiteit, is 80 jaar oud. Een respectabele leeftijd en zijn even olijke als oubollige avonturen zijn vrij uniek. Maar hij was niet het eerste artistieke klantenbindertje van een Tiels bedrijf. De Gebroeders Heuff namen al veel eerder tekenaars en auteurs in dienst om met mooie plaatjes en albums vooral de jeugd te verleiden hun producten af te nemen.     

In 1869 kwamen ze vanuit Gorinchem naar Tiel – de in 1853 geboren Johan Adriaan en zijn een jaar jongere broer Adrianus Heuff. Ze kwamen samen met hun vader Evert, die in dat jaar het pand Voorstad 9 had gekocht, waarin eerder de wijnhandel van Tilanus deze familie tot welstand had gebracht. De Heuffs brachten genoeg geld mee om een voor die tijd moderne gevel met veel ebbenhout voor het pand te zetten en daarin een mooie winkel voor koloniale waren in te richten.    

Al kort nadat de familie zich in Tiel had gevestigd kocht vader Heuff voor zijn zonen en groot perceel land buiten de stadsgrachten, in het oude Zandwijk aan de Konijnenwal. De bewoners van die omgeving moeten al vrij snel gezien en vooral geroken hebben wat daarvan de bedoeling moet zijn geweest.

Koffie en thee waren peperduur in die jaren, te duur voor de gewone man, die zich hooguit bier kon veroorloven. Daarom werd met name in Tiel gezocht naar koffievervangers of stoffen waarmee koffie kon worden aangelengd. De wortels van de chichorei leken daarvoor het meest geschikt, maar er werden ook wel aardappels en vooral suikerbieten uitgebreid beproefd. De ondernemende jonge Heuffs voegden zich bij de Tielse “peeënbranders” waaruit (nog wat later) ook de N.V. De Betuwe van Flipje is ontstaan. De activiteiten van deze doorgaans vrij jonge ondernemers veroorzaakten veel brandgevaar voor de omgeving en in elk geval een doordringende, soms nauwelijks te harden stank. Het peeënbranden was daarom taboe binnen de stadsgrachten.   

De Heuffs moeten veel geld hebben gehad want al na enkele jaren verplaatsten zij de Zandwijkse activiteiten naar een loods aan de Kwelkade om aan de Konijnenwal een kapitale villa te bouwen die ze Walstede noemden.

In 1896 hadden de gebroeders aan de Oliemolenwal achter hun winkel aan de Voorstad een groot pakhuis laten bouwen en was kennelijk het productieproces zodanig verbeterd, dat het stadsbestuur toestond de koffiebranderij daarheen te verplaatsen. In het bedrijf werd een gasmotor geplaatst. Twee jaar eerder had Johan Adriaan al een telefoonleiding laten aanleggen van Walstede naar de Voorstad en was daarmee het eerste Tielse bedrijf geweest, dat over dit communcatiemiddel kon beschikken.

Briefhoofden

In het laatste kwart van de 19e eeuw zochten de Tielse bedrijven artiesten op om briefhoofden en beeldmerken te maken die het imago van het bedrijf en de afzet van de producten moesten versterken. Daalderop, De Betuwe, verschillende sigarenfabrieken, maar ook winkels als die van Lebbink kwamen met briefhoofden die zo ongeveer een kwart van het briefpapier nodig hadden. In vergelijking daarmee is het logo van de Heuffs – een romantisch kofschip – vrij bescheiden.

Plaatjes

Wanneer in ons land de rage is begonnen om klanten en vooral de jeugd aan zich te binden met albumplaatjes, schijnt niet vast te staan. Verkade zou in 1903 de eerste zijn geweest.

De gebroeders Heuff zaten daar kort achteraan door al in 1908 een album “Mooi Nederland” uit te brengen. Mogelijk was dat een soort coproductie met de Firma Cats die tegelijkertijd een soortgelijk album met dezelfde plaatjes uitgaf. Afnemers kregen de 120 plaatjes, getekend in 45 steden (waar Tiel niet bij zit) cadeau bij de aankoop van koffie en thee en konden het album gratis in Tiel afhalen op vertoon van de complete serie.

In en rond de Eerste Wereldoorlog werden er in ons land nauwelijks plaatjes-albums uitgegeven. De echte rage – die eigenlijk sindsdien niet meer verdwenen is – begint rond 1925. Dan is het ondertussen de “N.V. Koffiebranderij en Theehandel v/h Gebrs J.A. en A. Heuff Ezn te Tiel”geworden, die in 1928 het alleraardigste album  “De mooie Betuwe” uitgeeft. Het heeft een kartonnen schutblad en telt 56 pagina’s waarin 60 kleine plaatjes (van het Verkade-formaat) geplakt kunnen worden. Dat zijn litho’s van ingekleurde pentekeningen van Paul Bodifée. De vloeiende, vaak lyrische teksten zijn van de Tielse onderwijzer/historicus J.D.H. van Uden. Die schreef in die jaren ook historische bijdragen voor een Tielse krant.

Van wat andere aard is het derde album waarvoor de onderneming kennelijk mikte op oude Gorcum/Brabantse connecties.  Het op roman-formaat uitgegeven album heet “Door ’t Bonte Brabant” en biedt op 80 pagina’s ruimte aan 60 plaatjes. Dat zijn mooie aquarellen van Ir. M.C.A. Meischke uit Rotterdam. De tekst is weer van Van Uden, die zich in deze contreiën minder thuisvoelt en dus veel soms wat bizarre weetjes punt uit andere bronnen dan eigen kennis.

Het vierde en laatste album van Heuff is het mooiste en uit een educatief oogpunt meest waardevolle “Langs de oevers van Maas, Waal en Rijn”, dat in 1936 verscheen.  De 75 pagina’s bieden ruimte voor 100 kleine en 3 grotere plaatjes. De illustraties zijn weer van Meischke en de tekst is van Mr. A.J.C. Vlaskamp. Het album doet modern aan en zou waarschijnlijk zonder wijzigingen in het modere basisonderwijs gebruikt kunnen worden.

Ze zijn vrij schaars, die Heuff-albums maar ze verdienen groter bekendheid.

De foto van het winkelinterieur dateert van 1936. De man is Willem Wildemans die een groot aantal jaren winkelchef bij Heuff is geweest