Wat is een naam 6; DE HALVE MAEN

Door Huub van Heiningen op vrijdag 27 mei 2016, geplaatst in Kunst & cultuur, Historie.

In het eerste kwart van de 17e eeuw verscheen in menige stad het trotse uithangbord “De Halve Maen”. Ook in Tiel waar de herbergier Jan Claessen zijn pand “aan het begin van de Weerstraat” (nu De Kaasstolp) ging noemen naar het schip van Henry Hudson. Zijn bord – met waarschijnlijk een schip erop – hing vlak naast het pand dat vanouds “Adam & Eva” heette (nu de viswinkel van Spies).

De euforie was groot in de Republiek toen bekend werd dat Henry Hudson in het najaar van 1609 de later naar hem genoemde rivier was opgevaren en daar een Nederlandse kolonie had gesticht. Die werd Nieuw-Nederland genoemd met als belangrijkste vestiging New-Amsterdam, het latere New York. Hudson was weliswaar een Engelsman en het was nooit de bedoeling geweest aan de oostkust van America naar vestigingsmogelijkheden te zoeken. Maar hij was gezagvoerder op de in Nederland gebouwde “Halve Maen” en in dienst van de VOC. Als het ware in zijn kielzog zochten diverse andere koopvaarders de Hudson op en het leek erop dat hier een uiterst belangrijke bron voor Nederlandse welvaart was aangeboord. Voor Tiel kwam daar nog bij dat het juist in Oost-Nederland zo lang begeerde Twaalfjarig Bestand in dat jaar was ingegaan.

Hoewel het schip van Hudson in 1618 bij een Engelse aanval op Batavia is verwoest, bleef het sterk tot de verbeelding spreken. In 1909 werd er in ons land een replica van gemaakt, die aan Amerika werd geschonken. Nadat er veel rondvaarten mee gemaakt werden en De Halve Maen door miljoenen Amerikanen was bekeken is het schip door vandalisme onbruikbaar gemaakt en gesloopt. In 1989 werd, ditmaal aan de Hudson, de kiel gelegd van een nieuwe replica. Daarmee werden vooral rondvaarten gemaakt met scholieren. Vorig jaar (2015) is het schip aan Nederland in bruikleen gegeven en kreeg het weldra een vaste ligplaats in Hoorn.

Dordrecht is de thuishaven van een door zonnecellen aangedreven rondvaartboot, die “de Halve Maen” heet en het silhouette van het beroemde schip prijkt nog altijd als het logo van de onderneming op de schoorstenen van alle schepen van de Holland Amerikalijn – ook op die van het grootste cruiseschip ter wereld, dat recent afmeerde in Rotterdam.

Dat er in ondernemend Tiel met zijn sterke heimwee naar de zee direct na 1609 een Halve Maen zou komen, lag dus voor de hand.  De voorvaderen van de herbergier Jan Claessen, die daarvoor zorgde, woonden waarschijnlijk al generaties lang op deze plek. Want ook in 1503 woonde daar al ene Jan Claesen.  Het pand bleef ook in de familie totdat het in 1690 wegens belastingschuld moest worden verkocht. Zoals dat vaker gebeurde als het economisch slecht ging, had de eigenaar kort tevoren nog getracht zijn bedrijf via de schone schijn op te waarderen door er “de Vergulde Halve Maen” van te maken. De nieuwe eigenaar/uitbater, de gemeensman Gerrit van Eysden, gaf de herberg echter weer snel de  oude naam terug.

In de Franse tijd was het pand van de zilversmid Hendrik van Demmeltraad, die het uithangbord liet overbrengen naar de herberg Het Zwijnshoofd aan de Varkensmarkt. Die door Jan Spies gerunde herberg werd nu “De Halve Maan”. Overigens maar tijdelijk. Enkele decennia later kreeg Het Zwijnshoofd zijn oude naam terug en verdween De Halve Maan uit het straatbeeld.

Ondertussen was in de Weerstraat het oude pand van De Halve Maan samen met dat van de buurman gesloopt om plaats te maken voor een groot nieuw pand, waarin W.J. Heij in 1857 een bakkerij begon. Onder zijn zoon Jan Willem en diens zoon Willem Jan groeide de bakkerij uit tot wat men het eerste luxe cafetaria van Tiel zou kunnen noemen. Want de “confiseur cuisine” zoals zij zich in hun vele advertenties noemden, leverde “dejeuners, diners, soupers, verdere comestibles” en – voor het eerst in Tiel – consumptie-ijs.  Eerst enkele decennia geleden is het pand weer opgesplitst in twee winkels.

 De naam “Adam en Eva”  voor een zakenpand duikt in de Tielse archivalia ook pas op tijdens het Twaalfjarig Bestand en verdwijnt kennelijk ook vrij snel weer. Er waren meer uithangborden met die naam, die niet aan de actualiteit ontleend kan zijn. In de eigendomsgeschiedenis van het pand is al snel sprake van “het einde van de Weerstraat bij de ketting van de Botermarkt”. Daar komt dan later “achteruitkomende aan het Stadsplein” bij.

 In het begin van de 19e eeuw hadden Gerrit van Horssen en Willemina Schook er hun winkel en daarna werd het de bakkerij van Pieter van Rooy en Eva Barthel. Het is nu al weer voor de derde generatie de viswinkel van Spies.

Weleer het begin van de Weerstraat – het pand naast de winkel van Spies is een kwarteeuw geleden opgesplitst in twee winkelsDe aankomst van Hudson aan de Amerikaanse oostkunst volgens een 19e eeuwse tekeningDe eerste replica van De Halve Maen