DIALECT … ’t Kriekende Kriekske

Door Huub van Heiningen op maandag 30 november 2015, geplaatst in Kunst & cultuur.

Denkend aan de taal van het volk in onze contreien komen we in de eerste plaats terecht bij twee streek- en tijdgenoten. “Tante Jaan” (dr. A.R. Hol 1895-1965) uit Ingen en “Hannes” (Hans van de Hatert) uit Echteld. Samen met Tante Jaan ben ik vele malen naar de bijeenkomsten gegaan van wat nu het Meertens Instituut heet en met Hannes heb ik – bij hem in zijn spoorwachterswoning of hij bij mij thuis – heel wat koffie gedronken. En soms een boltjen. Zij hadden de liefde voor streektaal gemeen, maar verder was er een wereld van verschil tussen beiden.

Mevrouw Hol, die er trots op was als fruitteler te boek te staan, was specialiste op het gebied van de taalwetenschap en het veldwerk om die te beoefenen. Daarvoor reisde ze het platteland af, doorgaans met een recorder, om na te gaan welke namen werden gebruikt voor talrijke begrippen en hoe de uitspraak daarvan fonetisch van streek tot streek verschilde. Anderzijds bleef ze het onderwijs trouw en stond ze op 65-jarige leeftijd nog in Tiel voor de klas. Zijn werkte mee aan de bekende taal-atlassen, gaat in het standaardwerk “De Betuwe” wel in op taalverschillen, maar schreef geen verhalen in dialect.

Hans van de Hatert had in Tiel de ambachtsschool bezocht en was na enige tijd bij Daalderop gewerkt te hebben bij “het Spoor” terechtgekomen. Vele jaren stond hij achter het loket in het Tielse station om kaartjes te verkopen. Iedereen kende hem. Hij was de man die graag een praatje maakte en nog beter kon luisteren. Hans begon in de jaren zestig met het schrijven van zijn befaamde “Betuwse Praetjes” in de Tielse Courant. Daarin fileerde hij met verve gezagsdragers en ontpopte hij zich als een bewogen socialist, die te pas en te onpas opkwam voor de belangen van minder bedeelden. Menige Tielenaar maakte er gebruik van: als je iets wist dat je zelf niet aan de grote klok durfde te hangen, kon je het altijd Hannes influisteren. Die deed er dan soms wat peper en zout bij om er een mooi stukske van te maken.

Toen hij in 2013 op 91 jarige leeftijd overleed, zou hij bijna 4000 columns hebben geschreven. Die zijn echter alleen terug te vinden in de leggers van de kranten en het is niet waarschijnlijk dat ze ooit gebundeld worden omdat ze sterk tijdsgebonden zijn. Hans was wel initiatiefnemer van en belangrijkste medewerker aan het Betuws Dialect-woordenboek. Er zijn deskundigen die menen dat Hannes niet altijd even consequent was in het gebruik van de volkstaal of vinden dat het “Echtelds” of “Neder-Betuws” van hem echt geen authentiek Tiels dialect was.

Daarvoor zouden we wat verder terug moeten gaan in de geschiedenis en terecht kunnen in de Geldersche Volksalmanak – een goudmijntje voor folklore, sages, kreupeldichten en vooral de volkstaal. In die boekjes zijn minstens 20 auteurs te vinden, die – vaak onder pseudoniem – verhalen schreven in de taal die gesproken zou worden in het langgerekte gebied tussen de Rijn/Lek en de Waal. In die verhalen lijkt het Over-Betuws wat overbedeeld te zijn ten opzichte van het Neder-Betuws en Tiel er bekaaid af te komen. Hoewel …… Het is de moeite waard ze eens – zonder wetenschappelijke pretenties – naast elkaar te leggen.

We hopen op de site deze dialectschrijvers de revue te laten passeren door authentieke bijdragen te publiceren in de oorspronkelijke onbewerkte vorm. Dit om belangstellenden uit te nodigen mee te lezen, woorden met elkaar te vergelijken, vragen te stellen of commentaar te leveren.

We beginnen met Jacobus Jan Cremer (1827-1880) al was het maar omdat er in Tiel naar hem een straat vernoemd is. Internet en bibliografische woordenboeken leveren voldoende informatie over deze veelzijdige schrijver, schilder en voordrachtskunstenaar, die enkele tientallen verhalen schreef in Over-Betuws dialect – in de taal althans die gesproken werd in Driel, waar Cremer vaak verbleef. In dat dorp speelt ook een van zijn eerste novellen, die hij de van Gezelle afgekeken titel “’t Kriekende Kriekske” meegaf en in september 1856 aanbood aan de Geldersche Volksalmanak. Het is het levensverhaal van eenvoudige boerenmensen, die verkeerde beslissingen namen met dramatische gevolgen. Het verhaal is verschillende malen herdrukt en bewerkt, maar de hier gepubliceerde is de originele versie.

Uw commentaar is welkom

PS voor wie het nog niet ontdekt hebben: door met de linkermuisknop op een afbeelding te clicken volgt automatisch de volgende.