De kanonnen op de Tolhuiswal in Tiel

Door Emile Smit Op okt 26, 2024

Op vrijdag 25 oktober 2024 zijn op het rondeel van de Tolhuiswal twee oude kanonnen terug geplaatst. Daarmee is een situatie hersteld die hier meer dan tweehonderd jaar geleden was ontstaan.

Fotoalbum onder de tekst

Rond het begin van de negentiende eeuw werd de Betuwe meermaals getroffen door hoogwater en dijkdoorbraken. Tiel ontkwam daarbij maar net aan overstroming, maar het moest dan wel honderden vluchtelingen – soms mét hun vee – opvangen. En in de jaren 1799 en 1809 was het heel spannend rond de wal aan de Waal die tot 1863 als waterkering moest dienst doen.

In deze periode werden op de Tolhuiswal kanonnen geplaatst om daarmee te waarschuwen voor risico’s bij hoog water en vooral bij ijsgang op de rivier. Het meest riskante moment was het wanneer het ijs op de bevroren Waal ging breken. Enorme ijsschotsen konden makkelijk door de kracht van het kruiende water een gat slaan in de dijk. De eerste vermelding van een kanon dat voor dit doel was geplaatst, dateert uit 1803. Er werd een kanonnier aangesteld door de stad Tiel. J.H. van Zoelen werd op 12 februari 1803 aangesteld als kanonnier. Hij moest schieten om te waarschuwen. Al naar gelang de ernst van de situatie werd het aantal schoten hoger. Bij twaalf kanonschoten was ergens de dijk doorgebroken. Het signaal was vooral bedoeld voor de dijkwachten in de nabije dorpen. Voor de inwoners van Tiel werd na de kanonschoten de noodklok geluid.

Het is zeker dat Van Zoelen in 1809 actief moest worden, want op 15 januari 1809 werd de bevolking met zeven kanonschoten en klokluiden gewaarschuwd voor het water dat naderde. Bij Loenen en Oosterhout in de Over-Betuwe was de dijk doorgebroken. De bevolking had wel tijd om te vluchten en 1100 mensen vonden tijdelijk onderdak in de stad Tiel. De materiële schade was groot, want het buiten de stadsmuur gelegen Zandwijk werd geheel overstroomd en daar spoelden de nodige huizen weg.

In 1814 werden de maatregelen rond ijsgang en hoog water landelijk geregeld. In Tiel werd in de winterdag zelfs een afdeling artillerie gelegerd om in voorkomende gevallen seinschoten te kunnen geven. Die afdeling bestond in 1816 uit liefst 64 man. Er werden toen twee ijzeren kanonnen naar Tiel gebracht. Kennelijk werden voor dit doel niet de meest moderne stukken gebruikt, want in 1838 werden de twee in Tiel staande kanonnen “onbekwaam” gevonden en kwamen er uit Gorinchem twee andere.

Hoewel het rondeel met de kanonnen door een hek was afgesloten, vond de Tielse jeugd toch de weg naar de kanonnen. Dat werd pijnlijk duidelijk in 1880. Ook toen waren speciaal kanonniers naar Tiel gekomen, maar toen ze de kanonnen wilden afschieten, bleek dat de lieve jeugd de kanonnen vol stenen had gestopt. Ook voor het overige ging er meer mis in dat jaar, want de kanonniers waren tot overmaat van ramp dronken, omdat ze net het Kopperfeest hadden gevierd.

Op foto’s uit het laatst van de negentiende en begin twintigste eeuw zijn de twee kanonnen op de Tolhuiswal goed te zien. Daarbij is goed te zien, dan de mond is dichtgemaakt, vermoedelijk na het incident van 1880. Het laatst werden ze bemand in 1926. Toen zijn ze niet gebruikt, want niet de Betuwse dijk, maar die in Maas en Waal brak in januari 1926 door.

De laatste kanonschoten klonken in Tiel in de nacht van 21 op 22 februari 1917. Na 1926 nam de telefoon de rol van de kanonschoten over. Dijkwachten uit de dorpen werden vanaf die tijd gewaarschuwd per telefoon. Met enige weemoed keek de krant in 1929 op het verdwijnen van het schieten terug.

De gemeente Tiel verkocht de oude kanonnen in de vervolgens als oud ijzer. Als een oude herinnering kwam in 1965 de culturele raad van Tiel op het idee om de oude kanonnen weer te plaatsen. De oorspronkelijke kanonnen bestonden toen niet meer. Via de Stichting Menno van Coehoorn werden er echter twee andere oude kanonnen aangeschaft die op 9 augustus 1972 op het rondeel werden geplaatst. Daarvoor waren in de timmerwerkplaats van de gemeente affuiten gemaakt.

Nog in 1993 werden de kanonnen opgeknapt en herplaatst. De dijkverzwaring in 1995-1996 zorgde er echter voor dat ze al snel weer weg waren.

Bij de werkzaamheden werd ontdekt dat onder het rondeel nog resten van het oude Tolhuis aanwezig waren en daarom achtte men herplaatsing niet verstandig. Daarom werden ze in 2007 een stuk verderop geplaatst in de richting van de haven. Nu blijkt het met de draagkracht van het rondeel na de recente dijkversterking wel mee te vallen, want anno 2024 kregen de kanonnen weer hun oude plaats.